Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej POBE, które jest koalicją 12 organizacji branżowych skupionych wokół efektywności energetycznej budynków, kontynuuje w III kwartale 2022 r. publikację przedstawiającą aktualne koszty ogrzewania budynków mieszkalnych, ze szczególnym uwzględnieniem kosztów ogrzewania różnych budynków jednorodzinnych wraz z typowymi kosztami przygotowania ciepłej wody użytkowej. Na stronie www.pobe.pl jest ogólnie dostępny kalkulator kosztów ogrzewania budynków (jako otwarty arkusz kalkulacyjny z możliwością wprowadzania swoich danych dot. budynków i ich wyposażenia).
W przeciągu 2022 roku drożały wszystkie nośniki energii wykorzystywane do ogrzewania budynków mieszkalnych i przygotowania ciepłej wody użytkowej. W trakcie ostatniego kwartału skala wzrostów cen paliw była różna, jednak szczególnie duża w zakresie paliw stałych takich jak węgiel, pelet czy drewno opałowe. Jak wskazują Polski Alarm Smogowy w raporcie z sierpnia 2022 przygotowanym przez Instytut Badań Rynku i Opinii Publicznej CEM od kwietnia 2022 r. średnia cena węgla opałowego wzrosła o 64%, peletu o 41%, a drewna o 5%. W świetle ostatnich informacji jesienią może dojść do kolejnych podwyżek cen paliw. Dlatego udostępniony przez POBE kalkulator kosztów ogrzewania będzie w dalszym ciągu aktualizowany co kwartał.
W ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy nastąpił znaczący wzrost kosztów nośników energii wykorzystywanych do ogrzewania budynków. W przypadku nośników takich jak węgiel, gaz płynny czy pelet drzewny mamy do czynienia ze wzrostem kosztów sięgającym znacznie ponad 150% w skali roku. W przypadku gospodarstw domowych gaz i energia elektryczna w skali roku odnotowały niższe wzrosty – na poziomie odpowiednio ok. 30% i 6%, uwzględniając chwilowo obniżony VAT (odpowiednio do poziom 0% i 5%).
Zdaniem ekspertów Porozumienia Branżowego na Rzecz Efektywności Energetycznej, bieżące analizy kosztów wskazują na pilną potrzebę wdrożenia powszechnych programów realizujących głęboką termomodernizację oraz przeprowadzenie kampanii informacyjnej o oszczędzaniu kosztów ogrzewania i wszystkich nośników energii, do czego wzywa kraje członkowskie Unii Europejskiej Komisja Europejska w swoim planie REPowerEU z maja 2022 r.
W tej informacji przedstawione zostały aktualne kosztów ogrzewania i przygotowania ciepłej wody w typowych budynkach jednorodzinnych w III kwartale 2022 r. trzech typowych budynków jednorodzinnych:
Nowego budynku jednorodzinnego o powierzchni 150 m2, który spełnia standardy wdrożonego programu „Moje Ciepło”, tj. EU ok. 40 kWh/(m2rok), czyli o wyższych wymogach izolacyjnych niż obowiązujące wymagania w warunkach technicznych, którym podlegają budynki od stycznia 2021 r. W obliczeniach uwzględniono typowe zużycie ciepłej wody dla 4-osobowej rodziny.
Istniejącego budynku jednorodzinnego o pow. 150 m2 poddanego termomodernizacji do poziomu zużycia energii użytkowej (EU) ok. 80 kWh/m2rok (standard WT 2017), z typowym zużyciem ciepłej wody dla 4-osobowej rodziny.
Budynku jednorodzinnego o pow. 150 m2 niepoddanego termomodernizacji do poziomu zużycia energii użytkowej (EU) ok. 170 kWh/m2rok, z typowym zużyciem ciepłej wody dla 4-osobowej rodziny.
Rys. 1. Przykładowy roczny koszt ogrzewania nowego budynku o pow. ogrzewanej 150 m2 w standardzie programu „Moje Ciepło” wraz z kosztem przygotowania ciepłej wody użytkowej 4-osobowej rodziny. Dane uwzględniają koszty energii w III kw. 2022 r.
Rys. 2 Przykładowy roczny koszt ogrzewania budynku (poddanego termomodernizacji do standardu WT 2017 – EU 80 kWh/m2rok) o powierzchni ogrzewanej 150 m2, wraz z kosztem przygotowania ciepłej wody użytkowej rodziny 4-osobowej. Dane uwzględniają koszty energii w III kw. 2022 r.
Rys. 3 Przykładowy roczny koszt ogrzewania budynku (z brakiem lub niewielką izolacją termiczną – EU 170 kWh/m2rok) o powierzchni ogrzewanej 150 m2, wraz z kosztem przygotowania ciepłej wody użytkowej rodziny 4-osobowej. Dane uwzględniają koszty energii w III kw. 2022 r.
W związku z procedowaną obecnie w Sejmie RP Ustawą o zmianie ustawy o charakterystyce energetycznej budynków oraz ustawy – Prawo budowlane, Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej POBE na początku sierpnia 2022 roku zgłosiło szereg kierunkowych uwag i spostrzeżeń do Ministerstwa Rozwoju i Technologii:
Oto niektóre z nich:
Idea wzmocnienia roli centralnego rejestru charakterystyki energetycznej budynków, jak i samej jakości świadectw poprzez wprowadzenie rygoru odpowiedzialności karnej bez wątpienia będzie sprzyjać podnoszeniu jakości całego systemu certyfikacji i procesu budowlanego. Jest to spełnienie postulatów całej branży, od dawna wskazującej, że system certyfikacji nie spełnia swej podstawowej funkcji, czyli promocji efektywnego energetycznie budownictwa.
POBE uważa, że zaniechanie egzekwowania obowiązku podawania w ogłoszeniu lub reklamie o sprzedaży, lub najmie wskaźników charakterystyki energetycznej, nie będzie sprzyjać szerokiej promocji budynków efektywnych energetycznie. W ośmioletnim okresie funkcjonowania ustawy art. 13 nie spełnił swojego zadania, w reklamach i ogłoszeniach nie zamieszcza się wciąż informacji o wskaźnikach. Wydaje się, że jednym z najskuteczniejszych sposobów na promocję obniżania zapotrzebowania na energię jest obowiązkowa informacja o jej zużyciu w każdej reklamie czy ogłoszeniu.
Oczywiście istotną rzeczą byłoby jednoczesne zaktualizowanie Rozporządzenia w sprawie metodologii wyznaczania charakterystyki energetycznej budynku lub części budynku oraz świadectw charakterystyki energetycznej, tak aby system „suwakowy” został jak najszybciej zastąpiony systemem „klas energetycznych” budynków.
Projekt, mimo że, mówi się w nim o informowaniu o emisji CO2, nie zawiera żadnych odniesień do deklarowania śladu węglowego dla budynków. W projekcie zmian w Dyrektywie w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD) z grudnia 2021 roku mówi się o konieczności obliczania go od roku 2027. Wskazanie, choćby wstępne, tej perspektywy w zmienianej właśnie polskiej Ustawie dałoby szansę na przygotowanie się rynku budowlanego do nowych wymagań, które wejdą w życie w przeciągu kilku następnych lat.
Podsumowując, POBE wyraziło zdecydowane poparcie dla proponowanych zmian w Ustawie o zmianie ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, oczekując jednocześnie, że zmianom tym będą towarzyszyć inne, w tym zaproponowane działania, aby wykorzystać idealny moment na ich wprowadzenie.
Polska będzie błyskawicznie odchodzić od wykorzystywania paliw kopalnych do ogrzewania domów. Dlatego konieczne jest zadbanie o efektywność energetyczną budynków i nowe, ekologiczne źródła ciepła.
Zapraszamy do obejrzenia rozmowy Pawła Lachmana – koordynatora POBE oraz Pawła Wróbla – eksperta POBE z Rzeczpospolitą.
Porozumienie Branżowe Na Rzecz Efektywności Energetycznej (POBE) zwróciło się do Ministerstwa Rozwoju i Technologii oraz Ministerstwa Funduszy i Rozwoju Regionalnego z rekomendacją przyjęcia i wdrożenia pakietu działań dotyczących efektywności energetycznej budynków. Komisja Europejska publikując w dniu 18 maja komunikat „EU Save Energy” wchodzący w skład pakietu REPowerEU wezwała państwa członkowskie, w tym również Polskę, do przedłożenia do 1 lipca 2022 r. sprawozdania z działań podjętych w celu krótkoterminowego zmniejszenia zapotrzebowania na paliwa kopalne z Rosji.
W ocenie POBE zakres działań powinien wykorzystać propozycje działań zawarte w komunikacie „EU Save Energy” opublikowanym w ramach pakietu REPowerEU 18 maja 2022 roku (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=COM%3A2022%3A240%3AFIN&qid=1653033053936) w taki sposób, aby z jednej strony osiągnąć w możliwie szybkim czasie cel jakim jest uniezależnienie się Polski od paliw kopalnych pochodzących z Rosji, równocześnie zapewniając realne bezpieczeństwo energetyczne odbiorcom energii w Polsce. Podkreślamy konieczność prowadzenia dekarbonizacji krajowego sektora budynków w spójności z ramami prawnymi UE. Takie podejście jest kluczem do skutecznego wykorzystania w Polsce środków unijnych z dbałością o krótko i długofalowe korzyści dla właścicieli budynków oraz branży zajmującej się technologiami dla transformacji sektora budynków w kierunku neutralności klimatycznej.
W ramach najpilniejszych działań wymienionych w dokumencie EU Energy Save, które będą miały kluczowe znaczenie dla osiągnięcia celu redukcji zużycia rosyjskich surowców POBE wskazało przede wszystkim:
1. Przeprowadzenie kampanii informacyjnej na następujące tematy:
konieczności zmniejszania strat energii w gospodarstwach domowych i małych przedsiębiorstwach
stosowania materiałów izolacyjnych w budynkach
energooszczędnego ogrzewania i klimatyzacji w budynkach
praktycznym wykorzystaniu klas energetycznych w ogrzewaniu budynków oraz promocji urządzeń energooszczędnych
POBE proponuje przygotowanie specjalnej kampanii informacyjnej przez NFOŚiGW możliwie jeszcze jesienią 2022 r.Przykład propozycji kampanii informacyjnych są przedstawione w załączniku A (Pobierz TUTAJ w PDF).
2. Wprowadzenie dodatkowych minimalnych standardów charakterystyki energetycznej budynków w celu przyspieszenia remontów obejmujących również systemy ogrzewania (i chłodzenia), z odpowiednio ambitnymi harmonogramami i ustaleniem ścieżki modernizacji budynków o najgorszych parametrach w świadectwie charakterystyki energetycznej “klasy G” do maksimum “klasy D”.
Oznacza to również konieczność jak najszybszego wprowadzenia klas energetycznych budynków w Polsce i przyśpieszenie transpozycji dyrektywy EPBD w Polsce do końca 2023 roku. POBE proponuje zorganizowanie okrągłego stołu czołowych organizacji branżowych w sprawie przyspieszenia wdrażania dyrektywy EPBD z 2018 roku.
3.Wprowadzenie w najszybszym możliwym czasie zerowej lub obniżonej stawki VAT na urządzenia do pozyskiwania i magazynowania energii odnawialnej w budynkach.
4. Wpływ na ceny energii w celu zachęcenia do mniejszego zużycia energii i paliw poprzez zaplanowaną redukcję preferencyjnego traktowania paliw kopalnych i zryczałtowanych stawek za energię. Wprowadzenie progresywnych taryf i innych rozwiązań sprzyjających oszczędnościom i zachęcających do przejścia z gazu na energię elektryczną.
POBE proponuje trwałe obniżenie stawki VAT za energię elektryczną do celów ogrzewania budynków.
5. Wprowadzenie w określonej perspektywie czasowej, np. od 2030 roku, krajowego zakazu stosowania kotłów wykorzystujących paliwa kopalne jako jedynych (samodzielnych) źródeł ciepła, poprzez określenie wymogów dla wytwórców ciepła w oparciu o emisję gazów cieplarnianych lub rodzaj stosowanego paliwa. Mimo że przekształcenie dyrektywy EPBD wprowadza jasną podstawę prawną dla takich krajowych zakazów, aby zaradzić obecnej niepewności prawnej, już teraz na mocy obowiązujących ram prawnych możliwe jest wprowadzenie takich środków. Co więcej są one obecnie wprowadzane przez kilka państw członkowskich UE. POBE proponuje wprowadzenie daty zakończenia stosowania paliw kopalnych w nowych budynkach w Polsce przed 2027 r.
6. Przegląd i zmiana przepisów w zakresie wprowadzania energii z OZE do sieci elektroenergetycznej oraz zastosowania innych źródeł OZE, poprzezm.in.
wprowadzenie obowiązku zakupu energii z OZE dla każdej spółki obrotu energią elektryczną w przypadku, gdy w czasie trwania umowy podmiot przez nią obsługiwany wykona mikro lub małą instalację OZE,
uproszczenie procedur związanych z instalacją urządzeń do produkcji energii elektrycznej z OZE. Zwolnienie z procedury uzyskania pozwolenia na budowę oraz skrócenie do 14 dni procedury wydawania warunków przyłączenia dla średniej wielkości instalacji do produkcji energii elektrycznej z OZE do 200 kWp.
Pobierz pismo skierowane do MRiT orz MFiRR z dodatkowymi postulatami skierowanymi do rządu RP (plik PDF): TUTAJ
Serdecznie dziękujemy Uczestnikom za udział w Seminarium POBE online pt.: “REPowerEU – przyspieszenie dekarbonizacji i wzrostu efektywności budynków. Koniec montażu kotłów na paliwa kopalne w budynkach w 2029?” Termin: 30 czerwca 2022 r. Godz. 10:00-13:00 Wydarzenie online.
Tematyka spotkania:
Sektor budynków, w tym przede wszystkim technologie związane z ogrzewaniem i efektywnością energetyczną, jest jednym z głównych obszarów interwencji by zrealizować unijne plany redukcji zależności od paliw kopalnych z Rosji. Przedstawiony przez Komisję Europejską w maju br. pakiet działań „REPowerEU” wspólnie z negocjowanym właśnie pakietem legislacyjnym „Fit for 55” z 2021 roku mają pomóc zdekarbonizować sektor budynków, a jednocześnie zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne państw UE. W czasie seminarium przedstawimy jakie propozycje są obecnie negocjowane, a także postaramy się wskazać ścieżki realizacji ambitnych planów. W debacie z udziałem przedstawicieli Komisji Europejskiej, Ministerstwa Rozwoju i Technologii oraz Porozumienia Branżowego na Rzecz Efektywności Energetycznej POBE poruszymy kwestie finansowania transformacji budynków w Polsce z udziałem środków z Krajowego Planu Odbudowy (KPO), wskażemy jakie są szanse i zagrożenia dla użytkowników budynków oraz dla branży, a także pokażemy jak inne kraje Unii Europejskiej podchodzą do przyspieszenia transformacji energetycznej w wyniku wojny Rosji w Ukrainie.
Harmonogram: (Aby pobrać prezentację należy kliknąć w jej tytuł)
Andrzej Kaźmierski | Ministerstwo Rozwoju i Technologii
Paweł Lachman | Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej (POBE), Polska Organizacja Rozwoju Technologii Pomp Ciepła (PORT PC)
Paweł Wróbel | Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej POBE (POBE)
Prowadzenie – Grzegorz Burek | GLOBENERGIA
Poruszana tematyka:
kamienie milowe w KPO w kontekście REPowerEU (zmiany w programie “Czyste Powietrze”, wydatkowanie unijnych środków na ogrzewanie – budynki publiczne i wielorodzinne)
przyspieszenie terminów związanych z dyrektywą EPBD w Parlamencie Europejskim – czy czeka nas dodatkowa rewolucja?
szanse i zagrożenia wdrożenia REPowerEU: od zmian technologii, rynku po dodatkowe profity i obciążenia – co realnie może być wdrożone?
jak wygląda sytuacja w innych krajach Unii Europejskiej – czy ktoś może wyprzedzić REPowerEU?
jak wygląda problem pozyskania środków finansowych dla nadchodzących zmian (termomodernizacja, dekarbonizacja, odejście od klasycznych surowców energetycznych)
12.30 Pytania i odpowiedzi od uczestników seminarium, podsumowanie 13.00 Zakończenie seminarium
Izabela Zygmunt Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej Ekspertka ds. Semestru Europejskiego i Europejskiego Zielonego Ładu
Ekspertka ds. Semestru Europejskiego i Europejskiego Zielonego Ładu w Przedstawicielstwie Komisji Europejskiej w Warszawie. Wcześniej zajmowała się tematyką europejskiej polityki klimatycznej i energetycznej oraz sprawiedliwej transformacji jako starsza analityczka w think-tanku Wise-Europa oraz specjalistka w organizacjach pozarządowych: Polskiej Zielonej Sieci oraz CEE Bankwatch Network.
Paweł Lachman Prezes Zarządu PORT PC, Koordynator POBE
Od stycznia 2011 roku pełni funkcję Prezesa Zarządu Polskiej Organizacji Rozwoju Technologii Pomp Ciepła, stowarzyszenia skupiającego branży pomp ciepła w Polsce. Od 2020 r. pełni funkcje koordynatora Porozumienia Branżowego na Rzecz Efektywności Energetycznej. Od sierpnia 2020 jest członkiem zespołu do spraw efektywności i transformacji energetycznej budynków przy Ministerstwie Rozwoju. Posiada ponad 25-letnie doświadczenie z prowadzenia szkoleń dla instalatorów i projektantów branży z OZE i techniki grzewczej (pompy ciepła, układy hybrydowe pomp ciepła, termiczne kolektory słoneczne, wentylacja mechaniczna z odzyskiem ciepła, systemy hydrauliczne c.o. ogrzewania i ciepłej wody użytkowej). Prowadzący w latach 2011-2012 kursy certyfikowanego Instalatora OZE w zakresie pomp ciepła „Instal+RES” (Politechnika Krakowska). Od 2014 prowadzi kursy w ramach europejskiego systemu szkoleń „Eucert” (EHPA i PORT PC). Absolwent Politechniki Krakowskiej, kierunek inżynieria środowiska. Zatrudniony jako inżynier szkoleniowy w firmie Vaillant Saunier Duval sp. z o.o. do końca 2020 r. Koordynator i członek zespołu autorskiego branżowych wytycznych PORT PC w zakresie pomp ciepła cz. 1-8.). Jest autorem ponad 60 artykułów branżowych o tematyce odnawialnych źródeł ciepła i techniki grzewczej.
Paweł Wróbel Założyciel „Gate Brussels”, ekspert ds. regulacji UE w POBE
Ekspert ds. regulacji UE z ponad 15-letnim doświadczeniem pracy w Brukseli, w tym w Komisji Europejskiej i Parlamencie Europejskim. Specjalizuje się w polityce energetycznej, klimatycznej, środowiskowej, a także unijnym budżecie. Uczestniczył w pracach i negocjacjach wielu unijnych regulacji tworzących ramy prawne dla sektora energetycznego. Założyciel i szef firmy konsultingowej „Gate Brussels”. Ekspert POBE ds. regulacji UE. Współpracownik Forum Energii, Instytutu Jagiellońskiego oraz BiznesAlert.pl. Autor wielu raportów i analiz z zakresu procesów tworzących ramy prawne transformacji energetycznej.
Grzegorz Burek Redaktor naczelny magazynu GLOBENERGIA
Redaktor naczelny magazynu GLOBENERGIA, promotor zrównoważonego rozwoju oraz odnawialnych źródeł energii. Wiceprezes Stowarzyszenia Branży Fotowoltaicznej POLSKA PV, działacz na rzecz pomp ciepła (członek PORT PC) oraz geotermii (członek PSG). Organizator i pomysłodawca wielu konferencji i wydarzeń branżowych oraz samorządowych, powiązanych z OZE. Absolwent Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej (POBE) apeluje do Komisji Europejskiej o wsparcie i przyśpieszenie procesu zwiększenia udziału termomodernizacji w programie „Czyste Powietrze”.
POBE zrzeszające 12 organizacji z całego obszaru efektywności energetycznej wystosowało list do Komisji Europejskiej w którym wskazuje potrzebę zmian w programie priorytetowym Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jakim jest „Czyste Powietrze”. Przede wszystkim chodzi o zwiększenie intensywności dofinasowania prac termodernizacyjnych (zwiększenie izolacyjności przegród budowlanych budynków i zastosowania efektywnej wentylacji mechanicznej, zapewniającej wysokosprawny odzysk ciepła z powietrza wywiewanego), zwiększenie kwot kwalifikowanych (co najmniej o poziom inflacji) oraz zwiększenie maksymalnych kwot dofinasowania. Konstrukcja programu „Czyste Powietrze” w obecnej formie w istotny sposób ogranicza możliwość termomodernizacji budynków oprócz wymiany źródła ciepła.
W liście skierowanym do osób odpowiedzialnych za negocjacje finansowania „Czystego Powietrza” ze środków UE, głownie z Krajowego Programu Odbudowy, podkreślono, iż zarówno polska Długoterminowa Strategia Renowacji Budynków, jak też komunikat Komisji Europejskiej REPowerEU z 8 marca 2022 r. zwracają uwagę na konieczność przyśpieszenia termomodernizacji budynków. Również wzrost cen nośników energii sięgający nawet 100% rok do roku w Polsce, oznacza potrzebę nie tylko wymiany emisyjnych źródeł ciepła, ale też w wielu przypadkach zastosowanie głębszej termomodernizacji.
Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej jako organizacja zaangażowana we wsparcie transformacji energetycznej budynków zgodnej z celami Europejskiego Zielonego Ładu aktywnie uczestniczy w upowszechnianiu programu „Czyste Powietrze”. Członkowie POBE wyrazili gotowość wsparcia dialogu z Komisją Europejską by zmaksymalizować rezultaty wsparcia publicznego dla modernizacji sektora budynków, który jest kluczowy do osiągnięcia neutralności klimatycznej.
W ciągu roku podrożały wszystkie nośniki energii wykorzystywane do ogrzewania budynków mieszkalnych i przygotowania ciepłej wody. Skala wzrostów cen paliw jest różna – od ponad 100% dla węgla, gazu płynnego i peletu do 30% dla gazu ziemnego i 5% dla energii elektrycznej. Wiele wskazuje, że to nie koniec zmian cen paliw i energii. Dlatego udostępniony przez POBE kalkulator kosztów ogrzewania będzie aktualizowany co kwartał.
Z początkiem kwietnia 2022 r. Porozumienie Branżowe na Rzecz Efektywności Energetycznej POBE opublikowało na stronie pobe.pl ogólnie dostępny kalkulator kosztów ogrzewania budynków (jako otwarty arkusz kalkulacyjny z możliwością wprowadzania swoich danych dotyczących budynków).
Obecnie przedstawiono aktualizację kosztów ogrzewania i przygotowania ciepłej wody w typowych budynkach jednorodzinnych w II kwartale 2022 r. W ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy nastąpił znaczący wzrost kosztów nośników energii wykorzystywanych do ogrzewania budynków. W przypadku nośników takich jak węgiel, gaz płynny czy pelet mamy do czynienia ze wzrostem kosztów sięgającym ponad 100% w skali roku. W przypadku gospodarstw domowych gaz i energia elektryczna odnotowały niższe wzrosty – na poziomie odpowiednio ok. 30% i 6%, uwzględniając chwilowo obniżony VAT.
Według 12 organizacji branżowych zrzeszonych w POBE w związku z dynamicznymi zmianami cen nośników energii istnieje potrzeba regularnego, z częstotliwością co kwartał, informowania o kosztach ogrzewania i przygotowania ciepłej wody użytkowej w typowych budynkach. Na stronie internetowej www.pobe.pl znajdują się przykładowe koszty dotyczące trzech typowych budynków jednorodzinnych:
1. Nowego budynku jednorodzinnego o powierzchni 160 m2, który spełnia standardy planowanego programu „Moje Ciepło”, tj. EU ok. 40 kWh/(m2rok), czyli o wyższych wymogach izolacyjnych niż obowiązujące wymagania w warunkach technicznych od stycznia 2021 r.
2. Budynku jednorodzinnego o pow. 160 m2 poddanego termomodernizacji do poziomu zużycia energii użytkowej (EU) ok. 80 kWh/m2rok, z typowym zużyciem ciepłej wody dla 4-osobowej rodziny.
3. Budynku jednorodzinnego o pow. 160 m2 niepoddanego termomodernizacji do poziomu zużycia energii użytkowej (EU) ok. 170 kWh/m2rok, z typowym zużyciem ciepłej wody dla 4-osobowej rodziny.
Na stronie www.pobe.pl jest dostępna aktualna informacja dotycząca kosztów ogrzewania w II kwartale 2022 r., kolejna aktualizacja typowych kosztów planowana jest w lipcu 2022 r. (III kw.) i następna w październiku 2022 r. (IV kw.).
Rys. 1 Przykładowy roczny koszt ogrzewania nowego budynku o pow. ogrzewanej 160 m2 w standardzie programu „Moje Ciepło” wraz z kosztem przygotowania ciepłej wody użytkowej 4-osobowej rodziny. Dane uwzględniają koszty energii w II kw. 2022 r.
Rys. 2 Przykładowy roczny koszt ogrzewania budynku (poddanego termomodernizacji do standardu WT 2017 – EU 80 kWh/m2rok) o powierzchni ogrzewanej 160 m2, wraz z kosztem przygotowania ciepłej wody użytkowej rodziny 4-osobowej. Dane uwzględniają koszty energii w II kw. 2022 r.
Rys. 3 Przykładowy roczny koszt ogrzewania budynku (z brakiem lub niewielką izolacją termiczną– EU 170 kWh/m2rok) o powierzchni ogrzewanej 160 m2, wraz z kosztem przygotowania ciepłej wody użytkowej rodziny 4-osobowej. Dane uwzględniają koszty energii w II kw. 2022 r.
Głównym celem opisywanego raportu JRC jest wyjaśnienie niektórych wyzwań związanych z ograniczeniem zużycia paliw kopalnych w budynkach. Znaczne zmniejszenie zużycia paliw kopalnych ma nastąpić wkrótce i będzie wymagało zasadniczej zmiany w sposobie myślenia o remontach budynków. Polityka Unii Europejskiej już teraz kładzie nacisk na pobudzanie stosowania odnawialnych źródeł energii w połączeniu ze środkami zmniejszającymi zapotrzebowanie na energię poprzez ulepszenia przegród zewnętrznych budynków. Jednakże dekarbonizacja dostaw ciepła obejmuje znacznie więcej niż tylko dodanie energii odnawialnej do budynków i będzie wymagać przestawienia naszych systemów grzewczych z paliw kopalnych. Tej kwestii poświęcano niewiele uwagi zanim Unia Europejska ogłosiła swoje ambicje osiągnięcia neutralności klimatycznej. Innymi słowy, renowacje przegród zewnętrznych należą do głównego nurtu, ale renowacje polegające na przestawieniu się na ogrzewanie niskoemisyjne już nie.
Fot. Pixabay
Nasze studium określa zakres renowacji koniecznych do przestawienia systemów grzewczych z paliw kopalnych na alternatywne rozwiązania niskoemisyjne, zarówno pod względem skali technologii, jak i inwestycji. Naszym punktem wyjścia jest redukcja zużycia paliw kopalnych uśredniona na podstawie szerokiego zakresu scenariuszy energetycznych, których celem jest redukcja emisji gazów cieplarnianych o około 55% do roku 2030 w porównaniu z rokiem 1990 oraz neutralność klimatyczna do roku 2050. Następnie autorzy stworzyli scenariusze renowacji, które zakładają stopniowy wzrost wskaźnika renowacji przegród zewnętrznych z obecnego poziomu około 1,3% do poziomu 2,5% zasobów mieszkaniowych (co odpowiada ważonemu rocznemu zmniejszeniu zapotrzebowania na ogrzewanie o 1,6%). Na tej podstawie przeanalizowano renowacje systemów grzewczych niezbędne do osiągnięcia przewidywanych redukcji zużycia oleju i gazu.
Kontekst polityczny
Komisja Europejska opublikowała swój Europejski Zielony Ład w listopadzie 2019 r., wniosek dotyczący europejskiego prawa klimatycznego w marcu 2020 r., swój plan dotyczący celu klimatycznego na 2030 r. we wrześniu 2020 r., swoją inicjatywę Falą Renowacji (Renovation Wave) skierowaną do sektora budynków w październiku 2020 r. oraz pierwszą transzę pakietu Fit for 55 zawierającą wnioski wymagane do realizacji Europejskiego Zielonego Ładu w lipcu 2021. Jednym z działań zaproponowanych w lipcu jest wprowadzenie od 2026 r. cen uprawnień do emisji dwutlenku węgla dla budynków poprzez regulację dostawców paliw.
Niniejsze sprawozdanie jest istotne dla strategii „Fali Renowacji”, która ma na celu pobudzenie modernizacji energetycznej budynków w UE, oraz dla trwającego przeglądu dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD), który ma na celu osiągnięcie do 2050 r. wysoce energooszczędnych i niskoemisyjnych zasobów budowlanych. Scenariusze renowacji przedstawione w niniejszym sprawozdaniu mogą również stanowić użyteczny wkład w trwający przegląd dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej oraz rozporządzeń w sprawie ekoprojektu i etykiet efektywności energetycznej, w których określono spójne, obowiązujące w całej UE wymogi w zakresie
zrównoważonego rozwoju dotyczące urządzeń do ogrzewania pomieszczeń i wody użytkowej. Ma on również znaczenie dla strategii UE dotyczącej integracji systemów energetycznych poprzez powiązanie sektorów budownictwa i energetyki.
●decydentów politycznych zaangażowanych w szybkie zwiększenie tempa renowacji przegród zewnętrznych budynków oraz zastąpienie kotłów na paliwa kopalne niskoemisyjnymi alternatywami grzewczymi;
●państw członkowskich podejmujących działania na rzecz dekarbonizacji budynków;
●sektorów budownictwa i ogrzewania zainteresowanych oceną możliwości biznesowych.
Kluczowe wnioski
Wnioski wynikają z przeglądu literatury i własnych obliczeń. Wnioski związane z przepływem energii i redukcją zużycia paliw kopalnych oparte są na wynikach różnych badań scenariuszy energetycznych i są określane jako scenariusze energetyczne. Wnioski dotyczące renowacji i systemów grzewczych opierają się na szacunkach JRC i są określane jako nasza analiza. Zgodnie z celem dyrektyw (EPBD, REDII, EED) oraz fali renowacyjnej, polegającym na połączeniu ulepszeń przegród zewnętrznych ze zwiększonym wykorzystaniem odnawialnych źródeł ogrzewania, doszliśmy do następujących kluczowych wniosków.
● Scenariusze energetyczne przewidują na rok 2030 czterokrotne i dwukrotne zmniejszenie zużycia ropy naftowej i gazu ziemnego w stosunku do poziomu, który można osiągnąć dzięki renowacjom TYLKO IZOLACJA (które poprawiają jedynie izolacyjność cieplną budynków), nawet jeśli szybko zwiększymy roczny wskaźnik renowacji powłoki zewnętrznej z około 1,3% obecnie do 2,5% zasobów. Remonty przegród zewnętrznych, choć niezwykle ważne, nie wystarczą do osiągnięcia tych redukcji i muszą być uzupełnione remontami, które obniżają emisyjność systemów grzewczych, odchodząc od paliw kopalnych. Nasza analiza przewiduje, że w latach 2026-2030 roczny wskaźnik renowacji polegających na zmianie paliwa na niskoemisyjne systemy grzewcze TYLKO OGRZEWANIE (tylko źródło ciepła) i POŁĄCZONE (połączone warianty) powinien osiągnąć 2,5% zasobów rocznie.
● Wiele opracowań omawia jedynie renowacje typu
TYLKO IZOLACJA, nie odnosząc się do renowacji systemów grzewczych. Nasza analiza sugeruje jednak, że polityka inteligentnej wymiany systemów grzewczych powinna być traktowana priorytetowo, ponieważ największy wpływ na redukcję emisji CO2 ma przebudowa systemów grzewczych wykorzystujących paliwa kopalne, głównie na efektywne pompy ciepła. Inne ważne opcje to ciepło sieciowe, biomasa (ale tylko w kilku scenariuszach energetycznych przewiduje się wzrost jej roli), wodór i paliwa elektryczne.
● W dyskusjach na temat renowacji należy wyraźnie określić charakter rozważanych renowacji. Czasami renowacje energetyczne odnoszą się tylko do renowacji przegród zewnętrznych, czasami obejmują również wymianę urządzeń grzewczych. W naszej analizie rozróżniamy trzy grupy renowacji: renowacje TYLKO IZOLACJA, renowacje TYLKO OGRZEWANIE oraz renowacje POŁĄCZONE, które łączą oba te rodzaje remontów. Renowacje TYLKO IZOLACJA poprawiają jedynie izolacyjność cieplną budynków, a TYLKO OGRZEWANIE wpływają na system grzewczy, podczas gdy renowacje POŁĄCZONE poprawiają zapotrzebowanie na energię (ciepło) przy jednoczesnej pełnej dekarbonizacji systemu grzewczego. Pełną dekarbonizację systemu grzewczego zakłada się w przypadku renowacji TYLKO OGRZEWANIE i POŁĄCZONE.
● Jednym z głównych celów strategii „Fala Renowacji” jest „co najmniej podwojenie rocznego wskaźnika renowacji energetycznej budynków mieszkalnych i niemieszkalnych do 2030 r. oraz wspieranie głębokiej renowacji energetycznej”. Strategia ta ma zmobilizować „siły na wszystkich szczeblach na rzecz realizacji tych celów”, co „doprowadzi do odnowienia 35 milionów jednostek budynków do 2030 r.”. Potwierdzamy znaczenie renowacji przegród zewnętrznych w co najmniej 35 milionach mieszkań do 2030 roku. Potwierdzamy również wniosek strategii, że „paliwa kopalne będą stopniowo znikać z ogrzewania i chłodzenia”. W scenariuszu Fit for 55 REG prognozuje się, że do 2030 roku 41 milionów domów będzie wyposażonych w pompę ciepła jako urządzenie grzewcze (Komisja Europejska, 2021). Nasza analiza dostarcza podobnych danych dotyczących remontów polegających na zmianie źródła energii (paliwa). Wynika z niej, że w latach 2022-2030 ogrzewanie niskoemisyjne powinno zastąpić system grzewczy w ponad 15 mln mieszkań (około połowa), które obecnie korzystają z oleju lub węgla, oraz w około 25 mln mieszkań (co czwarte), które obecnie korzystają z gazu ziemnego. W sumie do 2030 r. co najmniej 40 mln istniejących mieszkań powinno przestawić swoje kotły na paliwa kopalne na niskoemisyjne alternatywy grzewcze (zob. tabela 1).
W przypadku instalacji technologii hybrydowych (z elektryczną pompą ciepła oraz kotłem na paliwa kopalne) liczba mieszkań, w których zrezygnowano z kotłów na paliwa ko-palne, musi być o około 25% wyższa.
● Zwracamy uwagę, że mogą pojawić się problemy z dekarbonizacją budynków, w których wykorzystuje się olej opałowy lub węgiel. W porównaniu z mieszkaniami ogrzewanymi gazem ziemnym, aby zagwarantować stopniowe wycofanie oleju i węgla przed 2040 r., jak przedstawiono w scenariuszach energetycznych, konieczne jest przeprowadzenie większej liczby wymian systemów grzewczych. Wyższy jest również wskaźnik renowacji przegród zewnętrznych, ponieważ zmiana paliwa w pierwszej kolejności, a dopiero potem izolacja, nie ma sensu z ekonomicznego punktu widzenia. Główny problem polega na tym, że roczna stopa zastąpienia paliwa oleju/węgla budynków mieszkalnych w latach przed 2030 r. wynosząca 7% jest bardzo wysoka (prawy górny panel na rys. 2). Wskaźnik ten jest dwukrotnie wyższy od historycznie przyjętego wskaźnika wymiany i wymaga podjęcia działań wykraczających poza wycofywanie nowych urządzeń grzewczych na olej lub węgiel. W przypadku tego konkretnego problemu konieczne są dodatkowe wysiłki w celu zbadania możliwości zachęcania do wymiany urządzeń grzewczych wykorzystujących paliwa kopalne, nawet jeśli nie osiągnęły one jeszcze swojego kresu eksploatacji.
● W przypadku gazu ziemnego roczny współczynnik zmiany wynosi 3,2%, co oznacza, że tylko niewielka część wymian będzie dotyczyć nowych kotłów gazowych. Będzie to miało istotny wpływ na rynek kotłów gazowych. W naszej analizie roczna wymiana kotłów gazowych na nowe kotły gazowe zmniejsza się z obecnych 3,7 mln rocznie do około 1,1 mln do roku 2025 (patrz rys. 3 w raporcie). Może to nastąpić tylko wtedy, gdy rynek niskoemisyjnych technologii grzewczych będzie rozwijał się wystarczająco szybko, aby zapewnić pozostałe 2,6 mln wymian.
● Nasza analiza zmniejsza niepewność co do tempa, w jakim UE musi zmienić swój koszyk paliwowy w budynkach. Jeżeli działania renowacyjne zostaną opóźnione i zaczną przynosić efekty dopiero w 2026 r., istnieje ryzyko, że całkowity wskaźnik renowacji (TYLKO IZOLACJA, TYLKO OGRZEWANIE i POŁĄCZONE) musiałby wzrosnąć zbyt szybko, do co najmniej 5% w przypadku budynków mieszkalnych zasilanych obecnie gazem (w porównaniu z 1,3% średnich i głębokich renowacji zasobów w chwili obecnej, patrz rys. 2).
● Nasze wyniki powinny zachęcić ludzi do poważnego zastanowienia się nad nowymi urządzeniami grzewczymi, jeśli chcemy osiągnąć nasze cele klimatyczne. Nawet biorąc pod uwagę najnowocześniejsze technologie, należy jak najszybciej zaprzestać wymiany kotłów na paliwa kopalne na nowsze w przypadku oleju opałowego, a w przypadku gazu ziemnego, w miarę możliwości, w latach 2025-2030.
Aby rozwiązać ten problem, proponujemy zwiększenie wysiłków na rzecz harmonizacji opcji technologicznych z ambicjami klimatycznymi na rok 2030. Ustalenia te mogą mieć wpływ na politykę, na przykład na standardy ekoprojektu i oznakowania dla nowych systemów grzewczych lub na środki krajowe, wspierające wycofywanie kotłów na paliwa kopalne.
● Nasza analiza daje nowe spojrzenie na renowacje typu TYLKO IZOLACJA, które jedynie poprawiają izolacyjność cieplną budynków. Renowacje typu TYLKO IZOLACJA bez zmiany paliwa pozostają ważne, a w naszej analizie przewiduje się, że będą one miały miejsce w 1% do 1,6% całkowitych zasobów budynków rocznie. Ważne jest jednak, aby zróżnicować mieszkania pod względem źródła energii. Wskaźniki renowacji TYLKO IZOLACJA wzrosną w przypadku mieszkań z ogrzewaniem opartym na paliwach niekopalnych z około 1,3% obecnie do 2,0%-3,3% począwszy od 2025 roku. Natomiast renowacje energetyczne bez zmiany paliwa na ogrzewanie niskoemisyjne w idealnej sytuacji zakończyłyby się około 2025 r. w przypadku lokali mieszkalnych korzystających obecnie z oleju/węgla, a wkrótce po 2030 r. w przypadku lokali mieszkalnych korzystających z gazu ziemnego. Liczba renowacji przeprowadzanych w ramach programu TYLKO IZOLACJA znacznie spada w przypadku lokali mieszkalnych zasilanych ropą naftową i gazem ziemnym z powodu dwóch mechanizmów. Po pierwsze, wkrótce po 2030 r. remonty realizowane w ramach programu TYLKO IZOLACJA w odniesieniu do budynków opalanych pali-wami kopalnymi muszą stać się marginalne. Mieszkania te będą w końcu wymagały renowacji typu POŁĄCZONE lub TYLKO OGRZEWANIE ze względu na konieczność zmiany systemu ogrzewania, z renowacją lub bez renowacji przegród zewnętrznych. Po drugie, wymagany stopień dekarbonizacji systemów grzewczych jest tak wysoki, że każda dodatkowa renowacja w przypadku lokali mieszkalnych wykorzystujących obecnie paliwa kopalne musi również wiązać się z przejściem na niskoemisyjne systemy grzewcze. Remonty przegród zewnętrznych są ponad dwukrotnie częstsze w przypadku lokali mieszkalnych wykorzystujących paliwa kopalne, jednak remonty przeprowadzane wyłącznie w ramach programu TYLKO IZOLACJA nie przyczyniają się do wystarczającego zmniejszenia zużycia paliw kopalnych, mimo że na poziomie lokalu mieszkalnego uzyskuje się średnie zmniejszenie zużycia energii o 65%. Dlatego też renowacje przegród zewnętrznych w budynkach mieszkalnych, w których obecnie wykorzystuje się paliwa kopalne, będą musiały zostać ukierunkowane na renowacje POŁĄCZONE, łączące poprawę efektywności w powłoce budynku ze zmianą paliwa.
● Te dowody naukowe wskazują na znaczenie wycofania nowych kotłów na paliwa kopalne w stosunkowo krótkim czasie. Inicjatywy polityczne mogłyby odwoływać się do faktu, że zestaw środków na renowację nie jest sprzeczny z zasadą „najpierw efektywność energetyczna”. Zasada ta została zdefiniowana w rozporządzeniu w sprawie zarządzania unią energetyczną i działaniami w dziedzinie klimatu jako „uwzględnianie w jak największym stopniu alternatywnych, efektywnych kosztowo środków poprawy efektywności energetycznej w celu zwiększenia efektywności popytu na energię i podaży energii”. Ponadto „poprawę efektywności energetycznej należy wprowadzać zawsze wtedy, gdy jest ona bardziej opłacalna niż równoważne rozwiązania po stronie podaży”. W rzeczywistości w modelach scenariuszy energetycznych często stwierdza się, że renowacje obejmujące zmianę paliwa – nawet niektóre renowacje polegające na wyłącznym ogrzewaniu – są opłacalne na poziomie ma-kro systemu energetycznego. Obecnie jednak opłacalność ta nie zawsze znajduje odzwierciedlenie na poziomie każdego gospodarstwa domowego, ze względu na szereg przyczyn, począwszy od ograniczonej internalizacji kosztów emisji dwutlenku węgla, poprzez dotacje do paliw kopalnych, zniekształcone ceny energii elektrycznej, aż po brak motywacji finansowej w przypadku wynajmu nieruchomości. W niniejszym badaniu nie przedstawiono wyników ilościowych na poziomie gospodarstwa domowego.
● Istnieje potrzeba ilościowego ujęcia wysiłków na rzecz dekarbonizacji budynków. W scenariuszu Fit for 55 REG (Komisja Europejska, 2021) inwestycje w sektorze mieszkaniowym osiągną 194 mld EUR rocznie w latach 2021-2030. Jest to ponad dwukrotnie więcej niż historyczne inwestycje w okresie 2011-2020. Nasze badanie potwierdza szybkie zmiany i stwierdza, że przed 2030 rokiem rynek renowacji przegród zewnętrznych może się podwoić, a rynek renowacji systemów grzewczych potroić.
● Szybki wzrost liczby remontów systemów energetycznych i grzewczych może spowodować wąskie gardła w zakresie wykorzystania materiałów, rozwoju sektora lub podaży konkretnych technologii, takich jak pompy ciepła. Nasza analiza nie uwzględnia ograniczeń lub restrykcji w tym zakresie. W naszym podejściu wykorzystujemy scenariusze redukcji paliw kopalnych z energii, które mogą jednak uwzględniać takie ograniczenia.
Główne ustalenia
Jednym z głównych wniosków jest to, że znacznie więcej gospodarstw domowych powinno uczestniczyć w renowacjach systemów energetycznych lub grzewczych: około 30% gospodarstw domowych w UE do 2030 r. i ponad 85% do 2050 r. Autorzy zdefiniowali trzy rodzaje renowacji (rys. 1): renowacja wyłącznie budynku bez zmiany źródła energii do ogrzewania, renowacja wyłącznie ogrzewania oraz renowacja łącząca oba rodzaje renowacji. Szacuje się, że do 2050 r. 42% obecnych zasobów mieszkaniowych będzie poddanych renowacji KOMBINED, a 15% renowacji obejmującej wymianę tylko systemu grzewczego. W rezultacie, mieszkania wykorzystujące obecnie paliwa kopalne niemal całkowicie przestaną z nich korzystać. Autorzy szacują również, że do 2050 r. 75% obecnych zasobów mieszkaniowych (wykorzystujących zarówno paliwa kopalne, jak i niekopalne) zostanie poddanych renowacji przegród zewnętrznych. W przypadku lokali mieszkalnych wykorzystujących obecnie paliwa kopalne (około 60% wszystkich zasobów) jest to niemal w całości renowacja KOMBINED. W lokalach mieszkalnych, w których obecnie nie wykorzystuje się paliw kopalnych (około 40% wszystkich zasobów), jest to z definicji renowacja TYLKO IZOLACJA, mająca na celu poprawę poziomu efektywności energetycznej budynku.
Cztery poniższe ramki podsumowują główne ustalenia naszej analizy, opartej na zmianach w zużyciu energii w budynkach pochodzących z 12 scenariuszy energetycznych opracowanych przez różne organizacje (omówionych w rozdziale 2 i wyszczególnionych w załączniku 1 i załączniku 2), przedstawiając kontekst (u góry po lewej), istotne dane dotyczące renowacji (u góry po prawej) oraz szczegółowe wnioski dotyczące ogrzewania olejowego (u dołu po lewej) i gazowego (u dołu po prawej).
Zużycie paliw kopalnych w budynkach
● Obecnie dwie trzecie energii wykorzystywanej do ogrzewania pomieszczeń pochodzi z paliw kopalnych;
● Gaz ziemny, ropa naftowa* i węgiel dostarczają odpowiednio 38%, 15% i 4% energii końcowej do ogrzewania pomieszczeń w budynkach mieszkalnych w UE. Pozostała część energii dostarczana jest przez biopaliwa (24%), ciepło sieciowe (10%), energię otoczenia i elektryczną (po 5%);
● Do 2030 r. średnia redukcja emisji dwutlenku węgla z budynków wynosi 40%, we wszystkich uwzględnionych scenariuszach energetycznych, w porównaniu z 2019 r.; jest to równe redukcji, która miała miejsce w ciągu ostatnich 30 lat;
● W scenariuszu Fit for 55 MIX emisje dwutlenku węgla zostają zmniejszone o połowę do roku 2030;
● Do roku 2040 redukcja wynosi 75% w porównaniu do roku 2019;
● 80% całkowitej ilości węgla w budynkach jest wykorzystywane w Polsce i Czechach.
(*) w tym LPG (gaz płynny)
Renowacja istniejących budynków mieszkalnych
● W latach 2022-2030, wskaźnik renowacji energetycznej na poziomie 2,5% skutkuje 15% redukcją całkowitego zużycia energii w istniejących budynkach, w oparciu o średnią 67% redukcję zapotrzebowania na energię w 22% mieszkań;
● Wymagana redukcja zużycia ropy naftowej w 2030 r. jest czterokrotnie większa niż powyższe dane, a redukcja zużycia gazu musi się podwoić, dlatego dekarbonizacja systemów grzewczych i zmiana paliwa mają zasadnicze znaczenie;
● Do 2030 roku zniknie 60% kotłów węglowych i olejowych, a także 1-en na 4-ry kotły na gaz ziemny. Będzie to wymagało głębokich renowacji i podwojenia liczby mieszkań korzystających z pomp ciepła i ogrzewania komunalnego do 2030 r., jeśli biomasa pozostanie na mniej więcej niezmienionym poziomie;
● Przed 2030 r. rynek renowacji energetycznych podwoi się, a rynek renowacji systemów grzewczych potroi się;
● Do roku 2050, jeżeli 71% istniejących budynków mieszkalnych zostanie poddanych renowacji, nastąpi 48% redukcja całkowitego zużycia energii.
Ogrzewanie olejowe*
● 78% oleju zużywa się w Niemczech, Francji, Belgii i Hiszpanii; w przeliczeniu na jednego mieszkańca top 5 to: Luksemburg, Irlandia, Belgia, Niemcy i Austria;
● Większość budynków zaopatrywanych w olej znajduje się na obszarach wiejskich; olej stanowi 20%, a LPG 5% całkowitego zużycia paliw kopalnych w budynkach;
● Stary kocioł olejowy jest często wymieniany na kocioł olejowy nowszej generacji; w Niemczech 80% wymian dotyczy obecnie ponownego zastosowania oleju, 15% przechodzi na gaz ziemny, a około 5% na niskoemisyjne systemy grzewcze
● Średnie zmniejszenie zużycia oleju o 60% do 2030 roku wymaga zwiększenia wskaźnika wymiany kotłów olejo-wych w budynkach mieszkalnych do 7% do 2025 roku; obecny wskaźnik w Niemczech wynosi 3,4%.
● Aby osiągnąć nasze cele, kotły olejowe można zastąpić jedynie niskoemisyjnymi systemami grzewczymi; brak nowych olejowych kotłów grzewczych powinien stać się normą tak szybko, jak to możliwe.
(*) W raporcie używamy terminu „olej” w odniesieniu do produktów naftowych, w tym LPG.
Ogrzewanie gazem ziemnym
● W niektórych krajach zużycie gazu ziemnego wciąż wzrasta;
● 70% gazu ziemnego wykorzystuje się w Niemczech, Włoszech, Francji i Holandii; w przeliczeniu na mieszkańca pierwsza piątka to: Luksemburg, Holandia, Belgia, Włochy i Węgry.
● Średnie zmniejszenie zużycia gazu o 30% do roku 2030 wymaga usunięcia kotłów gazowych w 25% mieszkań/ budynków, które obecnie używaj gaz ziemny;
● Stary kocioł gazowy jest zazwyczaj wymieniany na kocioł nowszej generacji, zużywający mniej paliwa. Jednak do 2025 roku tylko 30% wymian może pozostać przy gazie, co zmniejszy wielkość rynku nowych kotłów gazowych z obecnych 3,7 milionów do około 1,1 miliona;
● Od roku 2026 liczba nowych kotłów gazowych musi stać się marginalna.
● Stopa wymiany kotłów gazowych na systemy niskoemisyjne może pozostać poniżej domyślnej stopy wymiany (3,5%), ale jeśli działania będą opóźnione, stopa wymiany netto musi wzrosnąć bardzo gwałtownie z 2025 r. do 4,8%, aby nadrobić stracony czas.
Autorzy opracowania (JRC): Nijs, Wouter, Tarvydas, Dalius, Toleikyte, Agne – Wspólne Centrum Badawcze JRC (Joint Research Centre)
Wspólne Centrum Badawcze jest wewnętrznym działem naukowym Komisji Europejskiej. Prowadzone przez nie badania zapewniają unijnym politykom niezależne doradztwo oparte na dowodach naukowych.
Nota od zespołu tłumaczącego (Paweł Lachman oraz Paweł Wróbel): niniejszy materiał jest tłumaczeniem raportu opracowanego przez Wspólnotowe Centrum Badawcze (JRC) oraz Komisję Europejską (Nijs, W., Tarvydas, D. and Toleikyte, A., EU challenges of reducing fossil fuel use in buildings, EUR 30922 EN, Publications Office of the Euro-pean Union, Luxembourg, 2021, ISBN 978-92-76-45223-2, doi:10.2760/85088, JRC127122).
Artykuł został opublikowany w specjalnym numerze Ciepłownictwo Ogrzewnictwo Wentylacja z lutego 2022. Wydanie poświęcone jest POBE oraz trzem kluczowym dokumentom, które są związane z kwestią termomodernizacji i dekarbonizacji budynków.
Zapraszamy do lektury. Kliknij i pobierz numer w PDF TUTAJ. Artykuł na stronach: 29-33.
Europejski Zielony Ład a projekt dyrektywy EPBD. Komisja proponuje pobudzenie renowacji i obniżenie emisyjności budynków.
Fot. Pixabay
W połowie grudnia 2021 Komisja Europejska przyjęła projekt zmiany dyrektywy dotyczącej charakterystyki energetycznej budynków (EPBD) w celu jej dostosowania do Europejskiego Zielonego Ładu i obniżenie emisyjności budynków w UE do 2050 r. Ułatwi on renowację domów, szkół, szpitali, biur i innych budynków w całej Europie w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i rachunków za energię, poprawiając jakość życia milionów Europejczyków poprzez upowszechnienie czystych technologii przyjaznych zdrowiu obywateli i środowisku naturalnemu.
Przedstawiona zmiana dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków stanowi przełożenie strategii Komisji dotyczącej fali renowacji na konkretne działania legislacyjne.
Jak twierdzi wiceprzewodniczący KE ds. Europejskiego Zielonego Ładu, Frans Timmermans: „Wspieranie renowacji domów mieszkalnych i innych budynków sprzyja ożywieniu gospodarczemu i stwarza nowe możliwości zatrudnienia. Ponadto renowacja energetyczna obniża rachunki za energię, dlatego koszty takiej inwestycji zwracają się. Celem dzisiejszego wniosku w sprawie charakterystyki energetycznej budynków jest przyspieszenie renowacji energetycznej budynków w całej UE poprzez usunięcie przeszkód utrudniających działania w tym sektorze i zapewnienie wsparcia finansowego na rzecz niezbędnych początkowych inwestycji. We wniosku skupiono się na najbardziej energochłonnych budynkach, priorytetowo traktując najbardziej opłacalne renowacje i pomoc w zwalczaniu ubóstwa energetycznego.”.
Jak twierdzą przedstawiciele KE, budynki są największym pojedynczym konsumentem energii w Europy, zużywając 40 proc. energii i wytwarzając 36 proc. emisji gazów cieplarnianych w UE. Dzieje się tak ponieważ większość budynków w UE nie jest efektywna energetycznie i nadal w większości są one zasilane paliwami kopalnymi.
Ponad 85% dzisiejszych budynków będzie nadal stało w 2050 r., kiedy to Europa musi stać się neutralna dla klimatu. Poprawa jakości naszych domów jest również skuteczną odpowiedzią na wysokie ceny energii ‒ budynki o najgorszych parametrach w UE zużywają wielokrotnie więcej energii niż budynki nowe lub prawidłowo wyremontowane. A to właśnie osoby najsłabsze często mieszkają w najmniej efektywnych domach i dlatego mają trudności z opłaceniem rachunków. Renowacja zmniejsza zarówno ślad węglowy budynków i koszty energii ponoszone przez gospodarstwa domowe, a także pobudza działalność gospodarczą i tworzenie miejsc pracy.
Komisja proponuje, aby od 2030 r. wszystkie nowe budynki były zeroemisyjne. Aby wykorzystać potencjał szybszych działań w sektorze publicznym, już od 2027 r. wszystkie nowe budynki publiczne muszą być zeroemisyjne. Oznacza to, że budynki muszą zużywać niewiele energii, być w jak największym stopniu zasilane energią ze źródeł odnawialnych, nie mogą powodować na miejscu żadnych emisji dwutlenku węgla z paliw kopalnych oraz muszą wskazywać w świadectwie charakterystyki energetycznej swój potencjał powodowania globalnego ocieplenia w oparciu o emisje w całym cyklu życia.
Jeśli chodzi o renowacje, proponuje się nowe minimalne normy charakterystyki energetycznej na poziomie UE, zobowiązujące 15% budynków w każdym państwie członkowskim, które mają najgorsze parametry, do z klasy G świadectwa charakterystyki energetycznej do co najmniej klasy F do 2027 r. w przypadku budynków niemieszkalnych i do 2030 r. w przypadku budynków mieszkalnych. To początkowe skupienie się na budynkach o najniższej efektywności budynkach spełnia podwójny cel, jakim jest maksymalizacja potencjału dekarbonizacji oraz łagodzenia ubóstwa energetycznego.
Świadectwa charakterystyki energetycznej dostarczają publicznie dostępnych informacji na temat zużycia energii i są ważnymi wskazówkami przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, zakupowych i dotyczących wynajmu. Dzięki przedstawionym dziś wnioskom świadectwa staną się bardziej przejrzyste i będą zawierać więcej informacji.
Obowiązek posiadania świadectwa charakterystyki energetycznej rozszerzono na budynki poddawane ważniejszej renowacji, budynków, w przypadku których odnawiana jest umowa najmu oraz wszystkich budynków publicznych. Budynki lub zespoły budynków, które są oferowane na sprzedaż lub wynajem, muszą również posiadać świadectwo, a klasa charakterystyki energetycznej będzie musiała być podana w świadectwie. Klasa charakterystyki energetycznej będzie musiała być podawana we wszystkich ogłoszeniach sprzedaży. Do 2025 r. wszystkie świadectwa muszą być oparte na zharmonizowanej skali od A do G. Krajowe Plany Renowacji Budynków będą w pełni zintegrowane z Krajowymi Planami Energetycznymi i Klimatycznymi. Zapewni to porównywalność i możliwość śledzenia postępów, a także stworzy bezpośrednie powiązanie z mobilizacją środków finansowych i uruchomieniem niezbędnych reform i inwestycji. Plany te będą musiały zawierać plany wycofania paliw kopalnych z ogrzewania i chłodzenia najpóźniej do 2040 r. najpóźniej do 2040 r., wraz z planem przekształcenia krajowych zasobów budowlanych w budynki o zerowej emisji CO2 do 2050 roku. Łatwiejszy dostęp do informacji i niższe koszty dla konsumentów przyczyniają się do pobudzenia renowacji. Propozycja wprowadza „paszport renowacyjny” dla budynków, który stanowi dla właścicieli na-rzędzie ułatwiające planowanie i stopniową renowację w kierunku zerowej emisji. We wniosku zdefiniowano „normy dotyczące portfela kredytów hipotecznych” jako mechanizm mający na celu zachęcenie kredytodawców do poprawy charakterystyki energetycznej ich portfela budynków oraz zachęcenie potencjalnych klientów do zwiększenia efektywności energetycznej swoich nieruchomości. Komisja zachęca również państwa członkowskie do uwzględnienia kwestii związanych z renowacją w zasadach finansowania publicznego i prywatnego oraz do ustanowienia odpowiednich instrumentów, w szczególności dla gospodarstw domowych o niskich dochodach. Od 2027 r. nie należy stosować żadnych zachęt finansowych do instalowania kotłów na paliwa kopalne, a państwa członkowskie mają prawną możliwość wprowadzenia zakazu stosowania paliw kopalnych w budynkach.
Nowe przepisy zachęcają do stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) i inteligentnych technologii w celu zapewnienia wydajnego funkcjonowania budynków i zawierają wezwanie do utworzenia cyfrowych baz danych budynków. Jeśli chodzi o mobilność, we wniosku wspiera się rozwój infrastruktury do ładowania pojazdów elektrycznych w budynkach mieszkalnych i komercyjnych oraz udostępnia się więcej wydzielonych miejsc parkingowych dla rowerów.
Kontekst
Przegląd dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków jest częścią wniosków Komisji „Fit for 55”, których celem jest realizacja europejskiego zielonego ładu i europejskiego prawa klimatycznego. Uzupełnia ona inne elementy pakietu przyjętego w lipcu 2021 r., określając wizję osiągnięcia do 2050 r. zeroemisyjnego charakteru budynków. Jest to kluczowy instrument ustawodawczy służący osiągnięciu celów dekarbonizacji na lata 2030 i 2050: budynki odpowiadają za 40 proc. energii zużywanej w UE i 36 proc. emisji gazów cieplarnianych związanych z energią; ogrzewanie, chłodzenie i ciepła woda użytkowa odpowiadają za 80 proc. energii zużywanej przez gospodarstwa domowe.
Komisja jest zdeterminowana, aby zmniejszyć ubóstwo energetyczne. Ponad 30 milionów budynków w UE zużywa nadmierną ilość energii (co najmniej 2,5 razy więcej niż przeciętne budynki), co powoduje wzrost rachunków za energię dla gospodarstw domowych. Korzyści płynące z niższych rachunków za energię są jeszcze bardziej istotne w obecnej sytuacji wysokich cen energii. Osoby mieszkające w budynkach o najgorszej charakterystyce energetycznej oraz osoby zagrożone ubóstwem energetycznym skorzystałyby z odnowionych i lepszych budynków, a także z niższych kosztów energii, i byłyby zabezpieczone przed dalszym wzrostem cen rynkowych i ich niestabilnością.
Dzięki zwiększeniu wskaźnika renowacji środki przewidziane w zmienionej dyrektywie przyczynią się do tworzenia lokalnych miejsc pracy, wspierając rozpowszechnianie innowacji i MŚP. Zwiększonej intensywności renowacji muszą towarzyszyć odpowiednie możliwości i wykwalifikowana siła robocza.
Komisja Europejska szacuje, że na tę falę renowacji dostępnych będzie co najmniej 200 mld euro (w tym 61 mld euro z funduszu odbudowy i 144 mld euro z SCF), które powinny być w szczególności przeznaczone dla gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji. Państwa członkowskie nie są jednak zobowiązane do przeznaczenia tej kwoty na modernizację swoich zasobów budowlanych.
Wraz z projektem dyrektywy EPBD Komisja opublikowała dokument roboczy służb Komisji, w którym nakreślono możliwe scenariusze ścieżki transformacji w kierunku bardziej odpornego, ekologicznego i cyfrowego ekosystemu budowlanego. Za pomocą tego dokumentu Komisja zaprosiła państwa członkowskie, zainteresowane strony z branży i wszystkie inne właściwe podmioty do aktywnego udziału we współtworzeniu wizji przyszłości ekosystemu budowlanego. Dodatkowe informacje, opinie, a także pomysły na konkretne działania, zobowiązania i inwestycje można przekazywać za pośrednictwem ankiety UE, która jest otwarta do dnia 28 lutego 2022 r.
Projekt przekształconej Dyrektywy EBPD z 2021 w skrócie.
• Minimalne normy charakterystyki energetycznej
Do 2027 r. wszystkie budynki niemieszkalne i publiczne, a do 2030 r. wszystkie budynki mieszkalne, będą musiały mieć co najmniej klasę energetyczną F. Do 2033 r. wszystkie budynki będą musiały zostać poddane renowacji do co najmniej klasy energetycznej E (2030 r. w przypadku budynków niemieszkalnych). Państwa członkowskie będą musiały wspierać przestrzeganie przepisów, w tym poprzez zapewnienie odpowiednich środków finansowych, w szczególności dla gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji.
• Budynki neutralne dla klimatu do 2050 r.
Po 2033 r. do państw członkowskich należy decyzja w sprawie harmonogramu renowacji pozostałych 140 mln budynków. Do 2050 r. wszystkie budynki będą musiały być zeroemisyjne (z oznaczeniem A), a więc ogrzewane i chłodzone za pomocą odnawialnych źródeł energii. W swoich planach działania państwa członkowskie będą musiały ustanowić średniookresowe plany działania na lata 2040 i 2050 w celu przekształcenia zasobów budowlanych w budynki o zerowej emisji.
• Nowe budynki
Od 2027 r. wszystkie nowe budynki publiczne, a do 2030 r. wszystkie inne nowe budynki będą musiały być zeroemisyjne (wykorzystujące energię ze źródeł odnawialnych na miejscu, ze wspólnoty energii odnawialnej lub z ogrzewania i chłodzenia lokalnego), a ponadto charakteryzować się bardzo wysoką charakterystyką energetyczną (maksymalne progi dotyczące całkowitego rocznego zużycia energii pierwotnej na strefę klimatyczną określono w załączniku i w przypadku Polski wartość maks. jednostkowego wskaźnika EP (energii pierwotnej) w budynkach mieszkalnych ma być ≤ 65 kWh/(m2rok)).
• Koniec z dotacjami na paliwa kopalne
Od 2027 r. państwa członkowskie nie będą już udzielać żadnych zachęt finansowych do instalacji kotłów zasilanych paliwami kopalnymi, z wyjątkiem kotłów wybranych do inwestycji przed 2027 r. w ramach finansowania rozwoju regionalnego i spójności.
• Możliwość wprowadzenia krajowych zakazów ogrze-wania opartego na paliwach kopalnych
Ponieważ w niektórych krajach istniała niepewność, czy mogą one zakazać stosowania paliw kopalnych w budynkach, w rewizji dyrektywy EPBD wyjaśniono, że jest to możliwe. Państwa członkowskie mogą ustanowić wymogi dotyczące emisji gazów cieplarnianych lub rodzaju paliwa stosowanego przez wytwórców ciepła.
Finansowanie
Państwa członkowskie muszą zapewnić odpowiednie finansowanie w celu usunięcia barier rynkowych i pobudzenia niezbędnych inwestycji w renowacje energetyczne, wykorzystując RRF, dochody z ETS2, SCF i fundusze spójności. Państwa członkowskie promują wdrażanie finansowania i narzędzi finansowych, takich jak normy dotyczące portfela kredytów hipotecznych, zapewniają ustanowienie instrumentów pomocy technicznej (takich jak punkty kompleksowej obsługi) oraz promują kształcenie i szkolenia, aby zapewnić wystarczającą liczbę pracowników o odpowiednim poziomie umiejętności. Zachęty finansowe powinny być w pierwszej kolejności skierowane do klientów wrażliwych i osób dotkniętych ubóstwem energetycznym.
Świadectwo charakterystyki energetycznej
Aby zapewnić większą spójność między klasami energetycznymi budynków w różnych krajach, do końca 2025 r.:
(i) tylko budynki o zerowej emisji będą miały etykietę energetyczną A;
(ii) klasa energetyczna G będzie odpowiadać 15% budynków o najgorszej charakterystyce energetycznej w danym kraju oraz
(iii) pozostałe klasy (B do F) będą musiały mieć równomierny rozkład szerokości pasma. Świadectwa muszą być wydawane po przeprowadzeniu wizji lokalnej, a ich ważność (z wyjątkiem klas energetycznych od A do C) będzie wynosić 5 lat zamiast obecnych 10 lat. Świadectwo charakterystyki energetycznej musi być wydawane, gdy budynek jest budowany, poddawany ważniejszej renowacji, sprzedawany lub wynajmowany, gdy umowa najmu jest odnawiana lub w przypadku budynków publicznych. Kraje stworzą krajowe bazy danych dotyczące charakterystyki energetycznej budynków.
Krajowe plany renowacji budynków
Do czerwca 2024 r., a następnie co 5 lat, każde państwo członkowskie musi opracować projekt krajowego planu re-nowacji budynków (zastępujący obecną długoterminową strategię renowacji), którego celem jest przekształcenie ist-niejących budynków w budynki o zerowej emisji do 2050 r. Plan ten musi zawierać plan działania z celami i wskaźnikami postępu, mając na uwadze cel neutralności klimatycznej do 2050 r. oraz pełne wycofanie paliw kopalnych z ogrzewania i chłodzenia najpóźniej do 2040 r., a także określać planowaną politykę i potrzeby inwestycyjne. Komisja oceni plany działa-nia i może wydać zalecenia dla poszczególnych krajów, przy czym ostateczne plany należy przedłożyć do czerwca 2025 r.
Paszport na rzecz renowacji budynków
Do końca 2024 r. państwa członkowskie wprowadzają system paszportów renowacji budynków, które mają być wydawane przez wykwalifikowanego eksperta po przeprowadzeniu kontroli na miejscu. Paszport zawiera plan renowacji wskazujący etapy renowacji, które są niezbędne do przekształcenia budynku w budynek o zerowej emisji najpóźniej do 2050 r., a także oczekiwane korzyści i informacje na temat wsparcia finansowego i technicznego.
Dwutlenek węgla w całym cyklu życia budynku
Od 2027 r. w przypadku dużych nowych budynków, a od 2030 r. w przypadku wszystkich nowych budynków, konieczne będzie obliczanie potencjału nowych budynków w zakresie globalnego ocieplenia w całym cyklu życia i ujawnianie go za pośrednictwem świadectwa charakterystyki energetycznej.
Infrastruktura na rzecz mobilności zgodnej z zasadami zrównoważonego rozwoju
Państwa członkowskie muszą zapewnić minimalną liczbę punktów ładowania lub wstępnego okablowania dla pojazdów elektrycznych oraz miejsc parkingowych dla rowerów w nowych budynkach lub budynkach poddawanych gruntownej renowacji.
Projekt zawiera pewne obiecujące przepisy w zakresie łagodzenia ubóstwa energetycznego. Państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia zabezpieczeń społecznych przy wprowadzaniu MEPS, które muszą obejmować: wsparcie finansowe i techniczne, w szczególności skierowane do gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji, osób dotkniętych ubóstwem energetycznym lub mieszkających w budynkach socjalnych, usunięcie barier pozaekonomicznych, takich jak zachęty o charakterze rozszczepialnym, oraz monitorowanie skutków społecznych wynikających z MEPS. To ukierunkowane wsparcie finansowe nie ogranicza się do wdrożenia MEPS, ale ma szerokie zastosowanie do inwestycji w renowację i ochronę najemców przed nie-proporcjonalnym wzrostem czynszu po renowacji. Ponadto państwa członkowskie są zobowiązane do uwzględnienia w swoich krajowych planach renowacji budynków monitorowania i zmniejszenia liczby osób dotkniętych ubóstwem energetycznym, żyjących w nieodpowiednich warunkach mieszkaniowych lub o nieodpowiednim komforcie cieplnym, a także sposobu, w jaki rozwiązują problem ubóstwa energetycznego, wzmacniają pozycję i chronią gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji oraz zapewniają przystępność cenową mieszkań w swojej polityce krajowej.
Przegląd dyrektywy EPBD
Komisja dokona przeglądu dyrektywy EPBD do końca 2027 r. i oceni, czy osiągnięto wystarczające postępy w kierunku osiągnięcia do 2050 r. zeroemisyjnych zasobów budowlanych, czy też należy wprowadzić dalsze wiążące środki na poziomie UE, w szczególności MEPS w odniesieniu do całych zasobów budowlanych.
Zapraszamy do zapoznania się z pełnym tekstem propozycji rewizji Dyrektywy oraz z pytaniami i odpowiedziami przedstawionymi na stronie:
Artykuł został opublikowany w specjalnym numerze Ciepłownictwo Ogrzewnictwo Wentylacja z lutego 2022. Wydanie poświęcone jest POBE oraz trzem kluczowym dokumentom, które są związane z kwestią termomodernizacji i dekarbonizacji budynków.
Zapraszamy do lektury. Kliknij i pobierz numer w PDF TUTAJ. Artykuł na stronach: 26-28.
Podczas IV Kongres Trendy Energetyczne w 12021 r. jednym z prelegentów był Timothy Goodson, specjalista w zakresie budynków w zespole ds. globalnych perspektyw energetycznych w Międzynarodowej Agencji Energetycznej, który w swojej prezentacji podzielił się z uczestnikami kluczowymi ustaleniami raportu „Zero netto do 2050 r.”.
Fot. Pixaby
Celem raportu „Zero netto do 2050 r.” było nakreślenie mapy drogową dla globalnego sektora energetycznego, służącej osiągnięciu zero netto emisji CO2 do 2050 ale przede wszystkim potwierdzenie, że ograniczenie globalnego ocieplenia do 1,5 stopnia poprzez osiągnięcie zerowej emisji netto CO2 z sektora energetycznego w 2050 r. jest możliwe. Jak podkreślił prelegent bezpośrednie emisje z sektora budownictwa muszą ulec redukcji o 40 procent, z pra-wie trzech gigaton dzisiaj do niecałych dwóch gigaton do 2030 r. i o ponad 95 procent w latach 2020-2050, pomimo, że w nadchodzących dziesięcioleciach zapotrzebowanie na usługi energetyczne i budynki będzie szybko rosnąć i oczekuje się, że wielkość powierzchni użytkowych w sektorze budynków na całym świecie wzrośnie o 75 procent w latach2020-2050 a 80 procent wzrostu tej powierzchni przypadnie na rynki wschodzące i gospodarki rozwijające się.
Jak można zatem osiągnąć ten cel? Prelegent skupił się na konieczności zmian w zakresie regulacji prawnych, zwiększenia tempa modernizacji istniejących już obiektów, rozwoju technologii pomp ciepła jako głównych źródeł ciepła, ale również poszukiwania innych rozwiązań niskoemisyjnych, wskazując je jako najefektywniejsze rozwiązania umożliwiające realizacje wyznaczonych celów w wyznaczonym czasie.
Raport IEA Net Zero by 2050 w wersji polskiej jest już opublikowany na stronie IEA: kliknij TUTAJ aby pobrać raport.
Artykuł został opublikowany w specjalnym numerze Ciepłownictwo Ogrzewnictwo Wentylacja z lutego 2022. Wydanie poświęcone jest POBE oraz trzem kluczowym dokumentom, które są związane z kwestią termomodernizacji i dekarbonizacji budynków.
Zapraszamy do lektury. Kliknij i pobierz numer w PDF TUTAJ. Artykuł na stronie 25.
